از شیستوزوما چه می دانید؟

شیستوزوماها

جزو ترماتودهای دو جنسی‌اند که جنس نر و ماده از هم جدا می‌باشند محل زندگی اینها داخل عروق خونی قسمتهای مختلف بدن مثل رگهای مثانه، عروق مزانتریک یا سرخرگهای لگنی، وریدباب (پورتال وین) و ... گزارش شده است. جنس ماده دارای بدنی استوانه‌ای شکل است ولی جنس نر بدن پهنی نسبت به ماده‌ها دارد و در قسمت سطح شکمی نر یک شیار یا ناودانی دیده می‌شود بنام شیار تناسلی یا Genicopheric groove که جنس ماده  در داخل این شیار قرار گرفته و بصورت زوج در داخل عروق خونی زندگی می‌کنند. در جنس نر معمولاً تعداد بیضه‌ها بیش از یک عدد بوده و بصورت گرد یا کروی در قسمت خلفی بادکش بطنی بصورت ردیفی یا ستونی دیده می‌شود. تعداد بیضه‌ در شیستوزوماهایک وسیله تفریقی بین گونه‌ها می‌باشد. سطح بدن (تگومنت) ممکن است خاردار یا بدون خار باشد. سکوم اکثر اینها معمولاً در انتهای خلفی بدن کرم مجدداً به هم می‌چسبند و تک شاخه می‌شوند و رودة‌ یک قسمتی را تشکیل می‌دهند. در جنس ماده تخمدان معمولاً یک عدد و محل آن بسیار مهم است بطوریکه ممکن است در قسمت قدامی، وسط یا خلف بدن دیده شود که در تعیین گونه بسیار مهم است.

تخم اینها بسته به انواع مختلف‌شان ممکن است خاردار یا فاقد خار باشند. در انواعی که خاردارند معمولاً خارها ممکن است در قسمت جانبی باشند که Lateral spine گفته می‌شود یا ممکن است خار انتهایی باشد(Terminal spine) ممکن است تخم برخی بجای خار دگمه داشته باشد (برجستگی صاف و بدون نوک‌تیزی که به آن دگمه گویند) رنگ تخم ممکن است زرد یا خاکستری باشد. رنگ خود شیستوزوماها خاکستری است.

بیماری که در اثر اینها ایجاد می‌شود تحت عنوان  Bilharziosis یا  Schistosomiasis نامیده می‌شود این بیماری یکی از مهمترین بیماریهای زئونوتیک است.

قسمت خلفی ماده شیستوزوما توسط غدد وتیلوژن پر شده است .

• سیر تکاملی: تخم شیستوزوماها توسط ادرار یا مدفوع به خارج دفع می‌شود که در محیط خارج و در داخل آب میراسیدیوم از تخم خارج و وارد بدن حلزون‌های میزبان واسط می‌شود در بدن حلزون بعد از طی مراحل اسپورسیست نسل II , I مستقیماً تبدیل به سرکر می‌شود یعنی اینها نیز فاقد ردی‌اند. در شیستوزوماها دم سرکر دو شاخه است و بنام فورکوسرکر furcocercaria نامیده می‌شود سرکرها از راه پوست وارد بدن میزبان مهره‌دار می‌شوند که برای این ورود در ناحیة‌ سر furcocercaria یکسری غدد نفوذی وجود دارد. سرفورکوسرکر که وارد زیر پوست شد بنام شیستوزومول معروف است (تغییر نام می‌دهد یعنی وقتی دم آن قطع شد و سرش وارد پوست شد) شیستوزمول وارد جریان خون می‌شود و توسط گردش خون به رگهای قسمتهای مختلف برده می‌شود که اول وارد بطن راست می‌شود سپس وارد ریه‌ها و بعداً وارد گردش خون عمومی می‌شود شیستوزمول‌ها بعد از رسیدن به محل اصلی زندگی خود تبدیل به کرمهای بالغ نر و ماده می‌شوند و بصورت زوج و دوتایی داخل رگهای خونی زندگی می‌کنند. لازم به ذکر است که شیستوزوماها علاوه بر اینکه ردی ندارند مرحلة متاسرکر هم ندارند. شیستوزوماها در انسان و حیوان بخاطر اینکه بیماریهای کشنده‌ای ایجاد می‌کنند جزو مهمترین کرمهای انگلی‌اند.

تخم شیستوزوماها چون اغلب خاردار است یا دگمه دارد به راحتی می‌تواند رگهای خونی قسمتهای مختلف را پاره کرده و خونریزی‌‌‌های شدیدی ایجاد کنند حتی در پاتوژنزاینها معتقدند که تخم اینها از کرم بالغ آنها خطرناک‌ترند. جنس‌ها مختلف آن عبارتند از :

1) Genus  :  Schistosoma

این جنس دارای انواع مختلفی است که به شرح زیر می‌باشند:

1) Species : Schistosoma haematobium

در داخل سرخرگهای مثانة انسان زندگی می‌کنند بندرت ممکن است وارد وریدهای مزانتریک شود در انسان باعث بیلارزیوزیس مثانه‌ای یا urinary bilharziosis می‌شود. کرم نر 5-3 عدد بیضه دارد. در ماده تخمدان در  خلفی است داخل رحم تقریباً 50 عدد تخم دیده می‌شود. اندازة این تخمها 170-112 است دارای یک خار انتهایی هستند. بر روی کرم نر تعداد زیادی خار دیده می‌شود. نر cm5/1 و ماده cm2 است.

سیر تکاملی: تخم با ادرار دفع می‌شود ولی بندرت با مدفوع هم دفع می‌شود. در محیط خارج میراسیدیوم از تخم خارج و وارد بدن حلزونهای آبزی از نوع Bulinus می‌شود در بدن حلزون‌ پس از طی مراحل اسپوروسیستی1و2، فورکوسرکر از بدن حلزون بیرون آمده و پوست انسان را سوراخ و وارد بدن انسان می‌شود. این بیماری اکثراً در شناگرانی که در آبهای آزاد شنا می‌کنند دیده می‌شود.

علائم بیماری: این بیماری در انسان بطورکلی به 3 مرحله تقسیم می‌شود:

1) مرحلة ورود سرکر (فورکوسرکر) به بدن: در این مرحله در ناحیة زیر پوست سوزش و خارش ایجاد می‌شود که با اضافه شدن باکتریهای ساپروفیت محیطی ممکن است محل ورود چرکی شود.

2) مرحلة مسمومیت یا Toxification : که به صورت تب ظاهر می‎شود، سرگیجه دارد، حالت تهوع و استفراغ دست می‎دهد

3) مرحله استقرار کرم بالغ: در این مرحله وجود خون در ادرار مشهود است
(خونشاشی یا هماتوری) معمولاً در قطرات آخر ادرار خون بیشتر خارج می‎شود و با پیشرفت بیماری دیوارة مثانه فیبروزه می‎شود و از حالت طبیعی خارج می‎شود (کیسه محدود می‎شود) در نتیجه ادرار در مثانه جمع شده و فشار ادرار به مثانه و سپس حالبها وارد می‎شود که باعث هیدرونفروزیس (جمع شدن آب در بافت کلیه) و پیونفروزیس می‎شود که پیونفروزیس
(چرکی شدن کلیه) با دخالت باکتریهای ساپروفیت ایجاد می‎شود آلودگی به این کرم در کشورهای آسیایی مثل عراق، ترکیه، و ایران زیاد است و در ایران در خوزستان و در استانهای شمالی زیاد است.

تشخیص:آزمایش ادرار توصیه می‎شود جهت مشاهد تخم کرم.

درمان: پرازی کوانتل به میزان mg/kg25ـ20

پیشگیری : برای مبارزه: 1) درمان دسته جمعی افراد توصیه می‎شود 2) از بین بردن حلزونهای میزبان واسط توسط داروهای حلزون‎کش 3) خشک کردن باتلاق و زیستگاه حلزون
4) جلوگیری از دفع ادرار و مدفوع در کنار آب رودخانه‎ها و برکه‎ها 5) رعایت بهداشت فردی 6) آموزش و بالا بردن سطح اطلاعات افراد جامعه

SP.Schistosoma bovis  2)   

 این  کرم داخل وریدهای باب و مزانتریک زندگی می‎کند میزبان آن گاو و گاومیش است ولی بندرت در گوسفند و بز و اسبها هم گزارش شده است در کشورهای اروپایی و آفریقایی و آسیایی مثل ایران زیاد دیده می‎شود.

نر mm 22ـ 9 و ماده mm28ـ12است و در قسمت قدامی بدن تعداد خارهای تگومنتی خیلی بیشتر از قسمت خلفی است.تخم لوزی شکل است.

تعداد بیضه‎ها در نر 6 ـ 3 عدد می‎باشد. تخمدان در وسط بدن کرم ماده است. قسمت خلفی بدن ماده توسط غدد و یتیلوژن احاطه شده داخل رحم ماده تعداد زیادی تخم دیده می‎شود که ‏‎دراز و دوکی شکلند با اندازه 180 ـ 160 در ایران بخاطر مبارزه‎ای که با شیستوزوماهماتوبیوم یا گونه انسانی صورت گرفته آلودگی به شیستوزما بوویس هم کاهش یافته چون حلزونهای میزبان واسط یکسانند. حلزون میزبان واسط اینجا هم bulinus  است و آلودگی از طریق پوست است که ممکن است از طریق خوردن آب آشامیدنی، گاو و گاومیش مبتلا ‎بشوند.       

علائم بیماری در گاو: این کرم در گاو و گاومیش آسیب‌های روده‌ای و کبدی ایجاد می‌کند که در روده ضایعات عمدتاً‌ توسط تخم انگل ایجاد می‌شود. حیوانات مبتلا کم خونند و اسهال و یبوست را بطور متناوب نشان می‌دهند که با پیشرفت بیماری حیوان لاغر می‌شود که در نهایت ممکن است بمیرند.

تشخیص: در آزمایش مدفوعی در داخل اسهال موکوسی و خونی گاو و گاومیش تخم‌ها قابل تشخیص است. و در کالبد گشایی لکه‌های خونریزی در اغلب نقاط روده دیده می‌شود که روده‌ها باید معدوم شوند و بدرد نمی‌خورند.و برای تهیه نخ بخیه بدرد نمی خورد.

                                      Sch.spindale   sp.: (3

این گونه در عروق مزانتریک گاو و گوسفند و بز زندگی می‌کند در سگها هم شاید یافت شود. اندازة نر mm13-6 و ماده mm5/7-5/6 است. تعداد بیضه‌ها سه الی 7 عدد است. تگومنت خاردار است و تخم این ترماتود تقریباً نصف sch.bovis است. حلزون‌های میزبان واسط از نوع Planorbis است. از لحاظ علائم بیماری این گونه شبیه bovis است ولی شدت بیماری کمتر خواهد بود.

4) Sp. : Schistosoma nasalis

این گونه در داخل رگهای خونی داخل بینی یا سینوس‌های بینی در گاو واسب و بزها می‌باشد.

ایجاد یک یکسری گرانولوماهای انگلی یا پولیپ داخلی بینی را می‌کند که ممکن است با یک بیماری قارچی بنام رینوسپوریدیوزیس اشتباه شود که ایجاد یکسری پولیپ‌هایی داخل حفرات بینی می‌کند.که این پولیپ ها بسیار شکننده هستند .

5)Sp.  : Schistosoma  mansoni

کوچکترین شیستوزومای انسانی است که اندازة نر حدود cm1 می‌باشد و ماده Cm6/1 است. تگومنت خاردار است و اندازة تخم آن 180-114 است. در داخل سیاهرگهای روده‌بندی در گاو و گوسفند و انسان است. تعداد بیضه‌ها در نر 9-6 عدد است و محل تخمدان در ثلث  قدامی ماده است. داخل رحم فقط یک تخم دیده می‌شود که این تخم‌ها دارای خار جانبی‌اند. حلزون‌های میزبان واسط از نوع Biomphalaria هستند.

6) Sp. : Schistosoma  japonicum

از شیستوزوماهای زئونوتیک است و در انسان و بسیاری از حیوانات مثل گاو و گوسفند،
سگ و گربه و خوک گزارش شده است. اندازة نر mm20-11 و ماده mm26-12 می‌باشد. تعداد بیضه‌ها در نر 7 عدد، در ماده تخمدان در وسط بدن کرم است.در داخل وریدهای باب و روده بند است.

حلزون میزبان واسط از نوع Onchomelania است. تخم گرد مایل به بیضی با اندازه 100-70، در یکی از دیواره‌های خودش دارای برجستگی دگمه‌ای شکل است.

علائم بیماری: شیستوزوماهای حیوانی معمولاً باعث اسهال توأم با خون می‌باشند و داخل کبد ممکن است آبسه‌هایی را ایجاد کند که اینها بتدریج کلسیفیه (آهکی) می‌شوند ودر اثر تجمع بافت فیبرینی منجر به سیروز بافت کبدی می‌شوند و غدد لنفاوی، کبد و طحال بزرگند
و ضایعات کبدی معمولاً بخاطر توکسین‌های کرمی ایجاد می‌شود که باعث دل درد، تب و (آنورکسی) بی‌اشتهایی خواهد شد. وجود تخم شیستوزوماها در مغز سبب عوارض عصبی می‌شود و در عضلة میوکارد قلب سبب میوکاردیت خواهد شد.

آسیب شناسی: تخم از خود کرم شیستوزوماها پاتوژن‌تر است و آنهم بخاطر داشتن خار یا دگمه است که باعث ضایعات وسیعی در عروق خونی بافت‌های مختلف خواهد شد بویژه در بافت مثانه، کبد و مزانتر بیشتر خواهد بود که بصورت گرانولوماهای ائوزینوفیلی که حاوی دیو سلول‌ها و سلول‌های بیگانه خوارتک هسته‌ای هستند تظاهر پیدا می‌کند در نهایت اینها می‌توانند آهکی شوند.

درمان: پرازی کوانتل بهترین داروی توصیه شده است.هم در انسان و هم در حیوان ها است.

پیشگیری: 1ـ درمان دسته جمعی حیوانات آلوده توصیه شده. 2ـ بهسازی محیط شامل خشک کردن باتلاقها، زه‌کشی مردابها. 3ـ کشتن حلزون‌ها توسط داروهای حلزون‌کش 4ـ ضمناً‌ آموزش بهداشت هم بسیار مؤثر می‌باشد.

علاوه بر این «6» گونة فوق‌الذکر «3» گونة دیگر در این جنس وجود دارند که عبارتند از:

7. sp.sch. Inter calatum                                                   9.sp.sch.mathei           

8.sp. sch.  faraji

2) Genus  :  Ornithobilharzia

آلودگی به این کرمها در کشورهای مختلف بویژه آسیایی گزارش شده در ایران در استان‌های شمالی، اصفهان، آذربایجان و سیستان و بلوچستان گزارش شده. مهمترین مشخصة آزمایشگاهی این جنس تعداد بیضه‌ها می‌باشد که زیادند و در برخی گونه‌ها به 60 عدد هم می‌رسد که معمولاً در قسمت خلفی بادکش بطنی اینها بصورت دانه‌های تسبیح دیده می‌شود.

تخمدان این کرمها معمولاً مارپیچی و لوله‌ای شکل دیده می‌شود و در  قدامی غالباً دیده می‌شود بهمین خاطر رحم اینها کوتاه است و داخل آن تنها یک عدد تخم دیده می‌شود اینها انگل پستانداران و پرندگان مختلف هستند.